Άνδρος

I

Μυθολογικό πρόσωπο. Γιος του Ανία, εγγονός του Απόλλωνα και της Κρέουσας, επώνυμος της νήσου Άνδρου, που του την έδωσε ο Ραδάμανθυς. Όταν οι κάτοικοι της Άνδρου επαναστάτησαν, μετανάστευσε στην Ίδη της Τροίας, όπου έχτισε την Άντανδρο.

II

Το δεύτερο σε έκταση νησί των Κυκλάδων (379,72 τ. χλμ., περ. 9.000 κάτ.), γενέτειρα του φιλοσόφου Θεόφιλου Καΐρη. Η ακτογραμμή του έχει μήκος περίπου 177 χλμ. Το έδαφός της είναι ορεινό, με ψηλότερα βουνά τα Πέταλο (994 μ.), Κουβάρα (975 μ.), Γερακώνες (720 μ.) και Άγιοι Σαράντα (714 μ.), και αποτελείται από κρυσταλλικά πετρώματα, συνέχεια των ανάλογων πετρωμάτων της Εύβοιας. Οι ακτές της έχουν πλήθος όρμους, αλλά μόνο ένα φυσικό λιμάνι, το Γαύριο, στο βορειοδυτικό τμήμα της. Η Ά. έχει πολλά νερά (γι’ αυτό στο παρελθόν την ονόμαζαν και Υδρούσα), πολλά από τα οποία έχουν μεταλλικά συστατικά με ιαματικές ιδιότητες, όπως το πόσιμο επιτραπέζιο νερό της Σάριζας στα Αποίκια, με ακρατοπηγή-ραδιενέργεια 1,1 μονάδες Max, κατάλληλο για ψαμμιάσεις και νεφρολιθιάσεις, του Ζωνάκη (ακρατοπηγή) στη Μεσσαριά κ.ά. Ο πληθυσμός ασχολείται με τη γεωργία (σιτηρά, πατάτες, κρεμμύδια, εσπεριδοειδή, σύκα), κύριος όμως παράγοντας ευημερίας του νησιού είναι η ναυτιλία. Στη Χώρα (Ά.) υπάρχουν μικρές βιοτεχνίες επεξεργασίας των τοπικών προϊόντων. Πρωτεύουσα του νησιού είναι η Άνδρος (υψόμ. 20 μ., 1.508 κάτ.). Είναι χτισμένη στην ανατολική παραλία του νησιού και διατηρεί την παλαιά αρχιτεκτονική της, με αρχοντικά, κάμαρες και εξώστες φορτωμένους με λουλούδια. Ο οικισμός είναι έδρα του ομώνυμου δήμου (4.107 κάτ.). Στην περιοχή της Ά. σώζονται ένα φράγκικο φρούριο, παλαιές εκκλησούλες κ.ά. Οι σημαντικότεροι οικισμοί του νησιού, εκτός της Χώρας, είναι η Μεσαριά, όπου υπάρχει βυζαντινή εκκλησία των Ταξιαρχών, καθώς και τα παραθεριστικά κέντρα Γαυρί, Μπατσί και Κόρθιο.

Ιστορία.Η ονομασία του νησιού οφείλεται στον μυθικό ήρωα Άνδρο ή Ανδρέα, στον οποίο το χάρισε ο Ραδάμανθυς. Στα αρχαία χρόνια λεγόταν και Γαύρος, Λασία, Επαγρίς, Υδρούσα και Νωναγρία. Οι αρχαιότεροι κάτοικοι ήταν Κάρες, έπειτα δε ήρθαν Φοίνικες και Κρήτες. Πάντως, στους ιστορικούς χρόνους πρωτοαναφέρεται ως ιωνική αποικία. Οι Ίωνες έφτασαν εκεί μετά το 1000 π.Χ. Αρχαιολογικές έρευνες στη Ζαγορά το 1960 και το 1967 απέδειξαν την ύπαρξη σημαντικού πολιτισμού στη γεωμετρική περίοδο. Αποκαλύφθηκαν όχι μόνο σπίτια, αγγεία και άλλα κινητά ευρήματα, αλλά και γεωμετρικός ναός. Κατά την περίοδο του αποικισμού η Ά. ίδρυσε αρκετές πόλεις στα παράλια της Θράκης και της Μακεδονίας κι ανάμεσα σε αυτές και τα Στάγειρα, πατρίδα του Αριστοτέλη. Αργότερα, όμως, όταν οι Αθηναίοι έγιναν κύριοι των θαλασσών, παρά την αντίδρασή της, η Ά. μπήκε και στην πρώτη και στη δεύτερη Αθηναϊκή συμμαχία. Κατά τον Πελοποννησιακό πόλεμο, όταν αποστάτησε και πήγε με το μέρος της Σπάρτης, δεν κατάφεραν να τη συνετίσουν ούτε η απόβαση του Αλκιβιάδη στο Γαύριο ούτε οι προσπάθειες του Κόνωνα, o οποίος μόνο μετά τη συντριβή του σπαρτιατικού στόλου στην Κνίδο (393 π.Χ.) κατόρθωσε να διώξει τη σπαρτιατική φρουρά από το νησί και να αποκαταστήσει την αθηναϊκή κυριαρχία.

Στην ταραγμένη ελληνιστική περίοδο έγινε μήλον της έριδος μεταξύ των επιγόνων του Μεγάλου Αλεξάνδρου, Αντίγονου και Πτολεμαίου. Το 199 π.Χ., έπειτα από αξιόλογη αντίσταση, την κυρίευσαν οι Ρωμαίοι και ανάγκασαν τον πληθυσμό της να την εγκαταλείψει.

Περίφημες γιορτές της αρχαίας Ά. ήταν τα Διονύσια κατά τα οποία, όπως αναφέρουν αρχαίοι συγγραφείς, το νερό γινόταν κρασί στο ιερό του θεού. Από τη λατρεία της Ίσιδος που είχε επικρατήσει και στην Ά. σώζεται ένας πολύ χαρακτηριστικός ύμνος. Στην κλασική και ελληνιστική περίοδο γνώρισε μεγάλη ακμή η πρωτεύουσα του νησιού Ά., χτισμένη στη θέση που βρίσκεται ο οικισμός Παλαιόπολη: είχε οχυρή τειχισμένη ακρόπολη και η πόλη απλωνόταν στην ανατολική πλευρά του λόφου. Το σπουδαιότερο ανασκαφικό εύρημα, εκτός από πολλές επιγραφές, είναι ένα άγαλμα του Ερμή, αντίγραφο σε υπερφυσικό μέγεθος σπουδαίου χάλκινου αττικού αγάλματος. Στη βυζαντινή περίοδο η Ά. γνώρισε τα δεινά των πειρατικών επιδρομών, όμως έφτασε σε μεγάλη οικονομική ακμή, ιδιαίτερα την εποχή των Κομνηνών (11ος και 12ος αι.) που έγινε κέντρο βιοτεχνίας και εξαγωγής μεταξωτών υφασμάτων (γνωστών ως εξάμιτα και ζεντάτα)στη Δύση. Τότε είχε και σπουδαία φιλοσοφική σχολή. Μετά την άλωση της Κωνσταντινούπολης (1204) από τους Φράγκους, η Ά. παραχωρήθηκε στους Βενετούς, που την κράτησαν έως το 1566, οπότε την κατέλαβαν οι Τούρκοι και την παραχώρησαν στον Ισραηλίτη Ιωσήφ Νάζη, ευνοούμενο του σουλτάνου Σελίμ Γ’. Το 1770 την κατέλαβαν οι Ρώσοι που έμειναν εκεί έως το 1774. Ο Λάμπρος Κατσώνης τη χρησιμοποίησε ως ορμητήριο και τόπο επισκευής των καραβιών του. Στα χρόνια της τουρκοκρατίας άκμασαν στην Ά. δύο σχολές, η μία στο Κάτω Κάστρο και η άλλη στο Κόρθιο·τις σχολές αυτές διαδέχτηκε η ονομαστή σχολή του Θεόφιλου Καΐρη, ο οποίος στις 10 Μαΐου 1821 κάλεσε στην Ά. τους συμπατριώτες του να ξεσηκωθούν.

Η πρωτεύουσα της Άνδρου, με τη χαρακτηριστική αιγαιοπελαγίτικη όψη της.

Ο Ερμής της Άνδρου (τμήμα), αντίγραφο χάλκινου αττικού έργου σε υπερφυσικό μέγεθος. Πρόκειται για το σπουδαιότερο ανασκαφικό εύρημα της Άνδρου, το οποίο ανακαλύφθηκε στημένο πάνω σε έναν τάφο μαζί με γυναικείο άγαλμα (Εθνικό Αρχαιολογικό Μουσείο, Αθήνα· φωτ. Ι. Ντεκόπουλου).

Η πολιτιστική κίνηση που παρατηρείται τα τελευταία χρόνια στη Χώρα της Άνδρου είναι αξιοζήλευτη, ακόμα κι από πόλεις με πολλαπλάσιο πληθυσμό.